Tagarchief: religie

Paulus en de olifant (3)

(Vervolg van deel 1 en deel 2)

Zoals aan het slot van het vorige stuk aangegeven is Paulus in de jaren negentig onder atheïstische filosofen populair geworden. Van der Heidens verklaarde doel in Het uitschot en de geest: Paulus onder filosofen is om de daaropvolgende discussie ‘nu ook in het Nederlandse taalgebied te ontsluiten’, maar dat is te bescheiden. Hij probeert om de thema’s, doelstellingen en argumenten van de betrokken denkers systematisch in kaart te brengen en te wegen, waarbij hij ze ook nog toetst aan de teksten van Paulus. Zo’n ambitieus boek is er bij mijn weten tussen alle bundels van de laatste tien jaar nog niet eens in het Engels verschenen.

Zizek en Badiou

Zizek en Badiou

De ‘spelers’ in dit veld, kondigt de auteur aan, zijn ‘Heidegger, Taubes, Badiou en Agamben – met de neurotische entertainer Žižek als onvermoeibare reserve’. De namen zijn bekend voor wie de discussie heeft gevolgd, maar de ad hominem waarmee Van der Heiden Žižek naar de reservebank stuurt valt uit de toon bij de omzichtige, secure stijl van zijn boek. Verderop in het eerste hoofdstuk  kondigt hij aan dat ‘we zullen zien dat de filosofen de vraag naar de Messiaanse gebeurtenis stellen in discussie met het denken van Hegel, die in feite een moderne, gedynamiseerde versie van een monisme biedt. Paulus’ beginsel van de geest, zo betogen de filosofen, biedt een alternatieve opvatting van de geest voor die welke Hegel in zijn dialectische begrip van de wereldgeest uitwerkt.’

Paulus en de olifant (2)

(Vervolg van deze recensie)

Een interessante opmerking van Van der Heiden is dat in de recente herwaardering voor de antieke cultuur ‘het thema van de levenskunst’ overheerst. Hedendaagse geïnteresseerde lezers hebben volgens hem geen behoefte aan ‘weten omwille van het weten alleen’, maar vooral aan een bezinning op ‘levenshoudingen en levenswijzen’ van antieke voorgangers, waar ze zichzelf aan kunnen spiegelen. Dat verklaart misschien waarom een boek als dat van Meijer zoveel beter verkoopt dan de jaloersmakend heldere inleiding Paulus en de rest van Lietaert Peerbolte.

Blinde monniken en een olifant (Japan)

Bij die laatste komt naast het theologische ook het historische perspectief het beste uit de verf. Omdat hij in een slothoofdstuk bovendien stilstaat bij de discussie over Paulus onder filosofen, is hij feitelijk de enige die de olifant vanuit alledrie de genoemde vakgebieden heeft onderzocht. Zijn boek behandelt het ‘Nieuwe Perspectief op Paulus’, recentelijk nog op dit blog beschreven. Het Nieuwe Perspectief heeft sinds de jaren zeventig korte metten gemaakt met de dominante protestantse uitleg van wet en genade en onderstreept dat de apostel altijd een Jood is gebleven. Lietaert Peerbolte laat echter overtuigend zien dat sommige pleitbezorgers ervan zich vergalopperen, als ze concluderen dat Paulus nooit met de wet gebroken heeft en dat zijn bezwaren tegen de wet alleen voor niet-Joden gelden. De apostel houdt er een dualistische voorstelling van de wet op na: als een geestelijke voorstelling van rechtvaardigheid en als een letterlijk stelsel van regels. Die eerste ‘wet’ is uitgedrukt in Jezus’ gebod van de liefde, ‘want wie de ander liefheeft, heeft de hele wet vervuld’, en de tweede is door Jezus buiten werking gesteld.

Paulus en de olifant (1)

In de loop van de negentiende eeuw zochten sommige atheïsten de confrontatie met de kerk en haar vertegenwoordigers. Met Jezus gingen ze echter zachtzinniger om en zo ontstond de nog altijd populaire neiging om onderscheid te maken tussen de ‘goede Jezus’ en de ‘slechte Paulus’. De Franse schrijver Ernest Renan omschreef de apostel als een ‘lelijk Joodje’, iemand die de gezonde ‘arische’ kern van Jezus’ leer had verziekt. Ook Nietzsche, de zelfbenoemde Antichrist, richtte zijn pijlen vooral op Paulus en de door hem geïnspireerde kerkhervormers Luther en Calvijn. Ze hadden de mens hulpeloos gemaakt, om de macht van God te vergroten, en ze hadden het aardse leven van alle waarde ontdaan ten gunste van het hiernamaals.

Afbeeldingsresultaat voor medieval manuscript elephant

Wat Paulus met blauwe inkt schreef

Toen hij zich moest verantwoorden voor het misdadige Amerikaanse migratiebeleid, dat kinderen met geweld aan hun ouders ontrukt en ze voor onbepaalde tijd in kampen opsluit, verwees minister van justitie Jeff Sessions naar de bijbel. Niet naar koning Herodes, zoals misschien toepasselijker was geweest, maar naar ‘de apostel Paulus en zijn duidelijk en wijs gebod in Romeinen 13 om de wetten van de regering te gehoorzamen, omdat God ze heeft uitgevaardigd om de orde te handhaven.’Afbeeldingsresultaat voor apostle paul

Hij bevond zich wel in goed gezelschap met die verwijzing, want die regels zijn vaker gebruikt als zelfrechtvaardiging door onderdrukkers. Door negentiende-eeuwse slavenhouders in Amerika, bijvoorbeeld, door de Nazi’s en door het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Dat roept de vraag op in hoeverre Paulus’ woorden zich lenen voor zulke repressieve toepassingen. Hier komen ze:

Hoe Mozes in een vrijheidsbeeld veranderde

Eind 2014 wordt Exodus van Ridley Scott verwacht en met Gods and Kings van Ang Lee lijkt er nóg een blockbuster over Mozes in de maak te zijn. Wat zal Hollywood deze keer doen met de legendarische Rode Zee-wandelaar? Een recente boektitel claimt dat hij niets meer of minder is dan America’s Prophet. De auteur, Bruce Feiler, ziet de hand van Mozes overal: van de Founding Fathers, die in 1776 op het zegel van hun nieuwe staat lieten afbeelden hoe het Egyptische leger in zee verdronk, tot verwijzingen naar het bijbelboek Exodus in slavenliederen als Go down, Moses en in toespraken van Martin Luther King, Clinton en Obama. In Feilers ronkende retoriek heeft Mozes’ verhaal “Amerika gemaakt tot wat het is. Hij is de voorvechter van de onderdrukten; hij is de oorspronkelijke voorstander van vrijheid en recht voor iedereen.”

Ho ho, kunnen de Amerikanen zomaar hun vlag in een bijbelse profeet prikken, zoals ze dat in de maanbodem hebben gedaan? En wat zou Mozes er zelf van hebben gevonden, als hij een paar van de Exodus-films uit de twintigste eeuw zou gaan zien (wat hij natuurlijk niet zou mogen, vanwege zijn eigen strenge beeldverbod)? Tien tegen één dat hij zijn stenen tafelen nóg een keer kapot zou smijten. Tussen de Mozes van de bijbel en de Mozes van Hollywood gaapt nou eenmaal een kloof die zo wijd is, dat de Joden er naast elkaar doorheen zouden kunnen wandelen.

Monotheïsme, marshmallows en morele ontwikkeling (2)

Brugklas

(Vervolg van mijn blog van gisteren)

Hoe is het marshmallow-raadsel te verklaren? In de eerste plaats zou je verwachten dat het verschil tussen de tweede klas van vorig jaar en de eerste klas van dit jaar een rol speelt. Is er geen wezenlijk verschil in (morele) ontwikkeling tussen (veel) tweedejaars en (veel) eerstejaars, waardoor de tweedejaars me meteen begrepen, terwijl sommige eerstejaars in het duister tastten? Hoe is dat verschil te beschrijven en wat valt eruit te leren?

In de tweede plaats was dit een nogal ambitieus lesontwerp. Alle lesdoelen zijn alleen haalbaar als de instructie goed genoeg is. Waarschijnlijk heb ik de verbinding tussen de eerder behandelde stof en de opstelopdracht en de voorwaarden en doelen van die opdracht niet duidelijk genoeg gemaakt. Vandaar dat sommige eersteklassers er moeite mee hadden (in tegenstelling tot tweedeklassers, die vaak beter kunnen raden wat ik van ze verwacht).

Monotheïsme, marshmallows en morele ontwikkeling (1)

Ongeveer een jaar geleden heb ik een les verzorgd over de beroemde ‘marshmallow test’. In de lessen daarvoor hadden we het uitgebreid gehad over het geloof in één God en ook over de religieuze regels die eisen dat je de bevrediging van natuurlijke behoeftes uitstelt, bijvoorbeeld tijdens de vasten. In onze consumptiemaatschappij zijn dat nogal ‘exotische’ rituelen: waarom zou je jezelf kwellen door een behoefte niet onmiddellijk te bevredigen? De vergelijking met de marshmallow test had ik erbij gehaald om bij leerlingen wat begrip en empathie te kweken voor zulke rituelen. Daarbij oefenden ze zich in het reflecteren op hun eigen gedrag en leerden ze bovendien dat het uitstellen van behoeftebevrediging geen masochisme hoefde te zijn, maar verrassend positieve effecten kon hebben.

Vasten

Leerlingen van de tweede klas van het gymnasium kregen een filmpje te zien van het beroemde Stanford Marshmallow Experiment, waarbij kleuters in een onderzoeksruimte een marshmallow voorgezet kregen. De onderzoeker legde uit dat ze een kwartier weg zou blijven. Als de marshmallow er na dat kwartier nog lag, zouden de kleuters een tweede marshmallow verdienen. Een van de meest verrassende conclusies uit het experiment was dat de weinige kinderen die de marshmallow konden laten staan op latere leeftijd flink verschilden van de andere, meer impulsgedreven kinderen: ze toonden meer zelfvertrouwen, konden beter plannen en hadden minder aanleg voor stemmingswisselingen, gedragsstoornissen of verslavingen.

Je bent een puzzel!

“Je bent een puzzel!” Bepaald geen vrome lofzang op Allah, maar een gewaagde mengeling van verwondering, verbijstering en frustratie in deze qawwali (soefi-gezang) van de dichter Naz Khialvi, beroemd geworden toen de legendarische Nusrat Fateh Ali Khan hem zong. Een gorakh danda is een “puzzle lock” of geduldsspelletje. Meer iets wat je over je partner uitroept dan over een almachtige God, zou je zeggen.
De schitterende tekst hieronder maakt duidelijk dat het soms maar een kleine stap is van vertwijfeling naar extase in het geloof. Ook weer net als in een relatie, eigenlijk.

(Wat volgt is een ingekorte vertaling, die ik voor een lessenreeks over de islam gemaakt heb naar een Engelse versie van de veel langere tekst in het Urdu)

“Soms zocht ik hier naar je, soms daar,
Waar heb ik niet gezocht om jou te aanschouwen?
De armen werden weggevaagd en vertrapt, maar ook nu ziet niemand jouw teken.
Je bent nergens en je bent overal. Je bent een puzzel!

Schitterend hoe je je in het kleinste deeltje vertoont. Maar geen mens begrijpt hoe je bent en wat je bent. Je bent een puzzel!