Een verhaal met twee Kanten (1)

De bekendste anekdote over Kant is dat zijn dagelijkse wandeling door Koningsbergen altijd zo precies op dezelfde tijd plaatsvond, dat zijn stadgenoten er hun klokken op gelijk konden zetten. Veel mensen zien in dat verhaal een biografisch bewijs voor het saaie beeld dat ze al hadden gevormd uit zijn teksten en ideeën: het beeld van een fantasieloze, droge geest die alleen regels kende, maar geen passies. Wie zich iets meer in hem verdiept, ziet al snel dat het tegenovergestelde het geval was. De regelmaat in zijn persoonlijke leven en de wetmatigheden waar hij in zijn boeken naar zocht waren voor hem middelen om niet ondersteboven te worden geblazen door de storm van zijn gevoelsleven, waar hij vaak over heeft geschreven.

Volgens de overlevering heeft Kant zijn wandeling twee keer in zijn leven laten schieten. Twee momenten, kun je zeggen, waarop de regelmaat door de passie werd overweldigd. De eerste keer was toen hij Rousseau’s Émile ou de l’éducation aan het lezen was. De tweede keer was toen het nieuws van de Franse Revolutie in Pruisen bekend werd. De afgelopen twee weken heb ik twee boeken over Kant gelezen, een gloednieuw en een stokoud boek: Why Grow Up? van Susan Neiman (2014) en Immanuel Kant van Lucien Goldmann (1947). Het zijn twee uitermate gepassioneerde boeken en het mooie is dat ze allebei precies aansluiten bij één van die twee momenten. Neiman schrijft over opvoeding en volwassenheid, over de invloed van Rousseau op Kant en de betekenis van beide denkers in onze huidige cultuur, waarin jong zijn wordt geïdealiseerd en niemand meer graag volwassen lijkt te willen worden. Goldmann is geïnteresseerd in de sociale en politieke implicaties van Kants filosofie, die vooral in haar verdere ontwikkeling bij Hegel en Marx een revolutionaire lading kreeg.

Volgens de normen van onze huidige cultuur zijn de jaren tussen je zestiende en je zesentwintigste de beste van je leven: daarna is het tijd om je dromen te laten schieten en in het onvermijdelijke te leren berusten. “Omdat we er niet in zijn geslaagd om samenlevingen te creëren waarin onze jongeren graag een verantwoordelijke rol willen vervullen,” schrijft Neiman, “verheerlijken we de jeugdjaren… Ideeën voor een betere of rechtvaardigere samenleving worden afgedaan als kinderlijke dromen, die we moeten inruilen voor waar het echt om gaat: zoveel mogelijk speelgoed verwerven, onze positie in de consumptie-economie innemen. Het is niet zo raar dat volgens Kant de bevrijding van ons mensen uit de onmondigheid, die we aan onszelf te wijten hebben, de grootste omwenteling is die in ons kan plaatsvinden.” Het enige dat ons kan helpen is een nieuwe Verlichting, stelt Neiman: de alternatieven (nostalgie naar de premoderne wereld of postmodern wantrouwen en relativisme) zijn bij voorbaat kansloos.

Verlichting draait bij Kant om volwassen worden, dus om opvoeding. Bij Plato ging het ook om opvoeding, maar meer in het belang van de staat dan van het vrije individu. Sinds de moderne tijd en vooral sinds de toekomst van een mens niet meer is voorbestemd door de stand waarin hij geboren is, kan de filosofie ons volgens Neiman het besef geven dat er meer mogelijk is in de wereld en dat onze keuzes ertoe doen. Van dat besef, een verworvenheid van de Verlichting, is in de huidige tijd bitter weinig overgebleven.

De betoogstructuur van Neimans boekje is helder, maar dat komt ook omdat het een wel erg dun boekje is. Bovendien bestaat het boek voor een groot deel niet uit filosofie, maar uit moralistische opmerkingen over het moderne leven: een soort van oudejaarsconférence, maar dan zonder de grappen. Er zijn ook lange beschouwingen over reizen, waarvan ik niet goed snapte waarom Neiman ze erbij had gesleept tot ik zag dat het boek was verschenen in de nieuwe Penguinreeks ‘Philosophy in Transit’. (morgen het vervolg)

1 thought on “Een verhaal met twee Kanten (1)

  1. Pingback: Een verhaal met twee Kanten (2) | Joris Verheijen

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met *

* Copy This Password *

* Type Or Paste Password Here *