Het is de kerstnacht. Er wordt een kind geboren. Maar waar? In Betlehem, zoals twee evangelisten zeggen, of ergens anders? Een historische puzzel, die leert hoe je uit twee betwijfelbare bronnen een betrouwbare conclusie kunt trekken. Ongeveer zoals de parallax, de verschuiving tussen de eenzijdige beelden die onze twee ogen opvangen, ons helpt om diepte te zien. Dat vermogen om dieper te kijken hebben we vandaag hard nodig.
Wat zeggen de bronnen? Er zijn twee evangelisten die de geboorte van Jezus beschrijven. Mattheus (2:1-23) vertelt dat Jezus geboren werd in Betlehem, maar met zijn ouders moest vluchten voor Herodes, die had gehoord over een nieuwe koning. Ze trokken naar Egypte, terwijl Herodes alle jongetjes van twee jaar en jonger liet ombrengen. Later, na de dood van Herodes, keerden ze terug naar Israël, maar vestigden ze zich voor de zekerheid niet in Betlehem, maar in Nazaret, in het noorden.
Lucas (2:1-11) vertelt dat keizer Augustus eiste dat elke burger zich zou melden in de geboorteplaats van zijn voorvaderen, voor een grote volkstelling. Omdat Jozef van David afstamde, die uit Betlehem kwam, trok hij met Maria uit Nazaret naar Betlehem. Er was geen plaats in de herbergen, dus Jezus werd er in een stal geboren. Later keren ze terug naar Nazareth.
De twee bronnen beschrijven tegengestelde bewegingen: de ene gaat van Betlehem over Egypte naar Nazaret, de andere van Nazaret naar Betlehem. Ze kunnen niet echt allebei waar zijn, al is het maar omdat de uiteindelijke vestiging in Nazaret bij Mattheus dan een thuiskomst geweest zou moeten zijn.
Deze opvallende tegenspraak in de bijbel is alleen te begrijpen als je bedenkt dat de ‘bijbel’ als zodanig nog niet bedacht is, op het moment dat de evangelisten ieder voor zich het verhaal van Jezus opschrijven. Ze kennen sommige andere verhalen over Jezus, maar ze schrijven een tekst die bedoeld is om zelfstandig gelezen te worden. Dat hun versie van het verhaal naast de andere versies in een bundel zou belanden, die een wereldwijde bestseller zou worden, daar houden ze nog geen rekening mee.
De twee evangelisten zijn het er wel over eens dat Jezus geboren werd in Betlehem: de stad van David, de stad waarover de oudtestamentische profeet Micha eeuwen eerder had gezegd dat er een leider uit zou voortkomen die Gods volk zou hoeden (Mattheus 2:6). De evangelisten zijn geen historici: ze schrijven niet om de feiten vast te leggen, maar om het volk te bekeren, om iedereen ervan te overtuigen dat Jezus de messias, de Zoon van David en de koning der koningen is. Dat overtuigen had kans van slagen als Jezus inderdaad geboren was in Betlehem, de heilige stad van David. Het zou beduidend moeilijker worden als hij uit Nazaret zou komen, een boerengat zonder theologische betekenis.
Zo wordt de meest plausibele oplossing van de historische puzzel zichtbaar, zoals bijbelgeleerden die in de vorige eeuw hebben gereconstrueerd. Mattheus en Lucas worstelen allebei met een logistiek probleem: hoe kunnen ze aannemelijk maken dat de man die bekend stond als Jezus van Nazaret geboren werd in Betlehem? Ze bedenken twee creatieve oplossingen met een zekere overtuigingskracht. Alleen spreken die twee oplossingen elkaar dus tegen en ondermijnen ze wederzijds elkaars overtuigingskracht.
Daar komt bij dat ze allebei Jezus in Betlehem geboren laten worden door een buitengewoon ingrijpende, maar bij nader inzien niet erg aannemelijke gebeurtenis. Mattheus beschrijft een massaslachting van jonge kinderen, die geen geschiedschrijver uit die periode vermeldt. Lucas beschrijft een absurde en onwaarschijnlijke volkstelling, waarbij mensen zich moesten melden op de plaats waar hun voorouders eeuwen eerder woonden (Jozef moest naar Betlehem omdat hij van David afstamde, maar die moet ongeveer duizend jaar eerder hebben geleefd). Dat Mattheus en Lucas allebei een andere wereldschokkende gebeurtenis rond de geboorte aanvoeren en allebei de enige bron voor die gebeurtenis zijn, maakt hun verhalen alleen maar zwakker.
Het meest waarschijnlijke is dat die ingrijpende gebeurtenissen niet gebeurd zijn. Het zijn eerder kunstgrepen, waarmee de twee schrijvers allebei het verhaal naar hun hand zetten. Ze hebben allebei zo’n gebeurtenis nodig, om Jezus van Nazaret geboren te laten worden in Betlehem. Tegelijkertijd is het juist door die opvallende vervormingen mogelijk om de historische toedracht te reconstrueren of in elk geval beter te benaderen: hij is vermoedelijk in Nazaret geboren.
Deze uitleg is een toepassing van het interpretatieve principe dat Erasmus ‘lectio difficilior potior’ noemde, oftewel: de moeilijkere lezing is de betere. De interpretatie waarin Jezus in Betlehem geboren werd is voor de vroege christelijke kerk de gemakkelijkste, de meest comfortabele, omdat ze wonderwel overeenkomt met de oude profetie en met het verhaal van David. Maar daarom is het juist minder waarschijnlijk dat ze klopt.
Uit deze geschiedenis blijkt in zekere zin dat ‘two wrongs sometimes do make a right’: twee niet erg betrouwbare verhalen leveren een betrouwbare conclusie op. Het doet denken aan het optische verschijnsel van de parallax: de vertekening van een object als je er uit verschillende posities naar kijkt, bijvoorbeeld eerst met alleen het linkeroog en dan met alleen het rechteroog. Beide perspectieven hebben hun beperkingen, maar als je ze weet te combineren ga je meer diepte zien.
Het betekent tot slot dat de bijbel, ook als je niet in God gelooft, een bruikbare bron van kennis is en niet het sprookjesboek dat sommige atheïsten ervan maken. Ook uit betwijfelbare bronnen kun je conclusies trekken, als je je tenminste niet door een eenzijdig narratief laat verblinden, als je niet de makkelijkste lezing kiest en je ook niet afwendt in de overtuiging dat je de ware toedracht toch nooit zult kennen.
Dat vermogen om een moeilijker lezing te volbrengen, om tot een juister oordeel te komen door conflicterende perspectieven te verbinden, is vandaag heel hard nodig. Niet in de laatste plaats om de gruwelijke gebeurtenissen te duiden die deze kerstdagen in en rond Betlehem plaatsvinden.